(Το  παρακάτω  κείμενο  δημοσιεύτηκε  στην εφημερίδα «ΠΡΙΝ» στις 22  Δεκεμβρίου  2002)

Κριτική στις θεωρίες της παγκοσμιοποίησης

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΛΑΦΡΟΣ

 

Μια ουσιαστική προσέγγιση της εν εξελίξει διεθνοποίησης αποτελεί το έργο του Τάκη Φωτόπουλου Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία (εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα). Στο ιδιαίτερα χρήσιμο αυτό βιβλίο καταγράφονται αναλυτικά και κριτικά οι θεωρίες των διαφόρων ιδεολογικών ρευμάτων γύρω από την παγκοσμιοποίηση. Εξετάζεται ακόμα η θέση της Ελλάδας στη διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς.   

Δεν υπάρχει ίσως άλλη έννοια στην εποχή μας τόσο φορτωμένη με σύγχυση όσο αυτή της παγκοσμιοποίησης. Όλοι μιλούν για «παγκοσμιοποίηση», πολύ λίγοι όμως μπορούν να ορίσουν περί τι ακριβώς πρόκειται και ακόμα λιγότεροι να συμφωνήσουν μεταξύ τους. Πολύτιμη συμβολή στο ξεκαθάρισμα του τοπίου και στην κριτική από αντικαθεστωτική, ανατρεπτική σκοπιά των θεωριών και των μύθων γύρω από την παγκοσμιοποίηση αποτελεί το έργο του Τάκη Φωτόπουλου Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Ο Τ. Φωτόπουλος είναι γνωστός για τις διεισδυτικές, μαχητικές και ασυμβίβαστες αναλύσεις του (μερικές από τις οποίες φιλοξένησε και το Πριν). Αν και το βιβλίο έχει εκδοθεί εδώ και μερικούς μήνες, τον περασμένο Μάρτη, είναι εξαιρετικά «φρέσκο» και με τις 460 και πλέον σελίδες του και τα πολλά θέματα που πιάνει, αποτελεί χρήσιμο εργαλείο ανάλυσης και κατανόησης, ειδικά ενόψει και της «μάχης του 2003».  

Ας το ξεκαθαρίσουμε από την αρχή. Ο Τάκης Φωτόπουλος προέρχεται και κινείται σε ένα άλλο θεωρητικό ρεύμα από αυτό του επαναστατικού και κριτικού μαρξισμού. Το πολιτικό του πρόταγμα δεν είναι η αντικαπιταλιστική επανάσταση και η κομμουνιστική απελευθέρωση, αλλά η Περιεκτική Δημοκρατία. Βάση της ανάλυσής του δεν είναι ο ιστορικά διαμορφωμένος καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, αλλά η οικονομία της αγοράς, η οποία ορίζεται ως «το αυτορυθμιζόμενο σύστημα στο οποίο τα βασικά οικονομικά προβλήματα (τι, πως και για ποιον παράγεται) επιλύονται "αυτόματα", μέσω του μηχανισμού των τιμών και όχι μέσω συνειδητών κοινωνικών αποφάσεων». Κι όμως, η αναλογία των πολιτικών συμπερασμάτων που καταλήγει ο Τ. Φωτόπουλος με αυτά της ριζοσπαστικής Αριστεράς είναι ιδιαίτερα σημαντική, δίνοντας τη βάση για μια ευρύτερη αντισυστημική-αντικαπιταλιστική δράση και αναζήτηση, ταυτόχρονα με το διάλογο ή και την αντιπαράθεση για τα ανοικτά ζητήματα. 

Ο Τ. Φωτόπουλος ξεκαθαρίζει καταρχήν το σε τι φάση βρισκόμαστε, κάνοντας διάκριση μεταξύ της οικονομικής παγκοσμιοποίησης και της διεθνοποίησης της οικονομίας της αγοράς. «Η ‘’παγκοσμιοποίηση’’ αναφέρεται στην περίπτωση μιας παγκόσμιας οικονομίας χωρίς σύνορα […] όπου η ίδια η παραγωγή έχει διεθνοποιηθεί, με την έννοια ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν γίνει α-κρατικά σώματα. […] Από την άλλη μεριά η "διεθνοποίηση" αναφέρεται στην περίπτωση που οι αγορές έχουν διεθνοποιηθεί, με την έννοια των ανοιχτών συνόρων για την ελεύθερη διακίνηση του κεφαλαίου και των εμπορευμάτων (και εντός των οικονομικών μπλοκ όπως η ΕΕ και της εργασίας), αλλά τα έθνη – κράτη εξακολουθούν να υπάρχουν και να μοιράζονται την εξουσία με τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, σε ένα σύστημα στο οποίο ο ρόλος του κράτους περιορίζεται προοδευτικά στο να εξασφαλίζει ένα σταθερό πλαίσιο για την οικονομικά αποτελεσματική λειτουργία της αγοράς». Με αυτή τη λογική ο Τ. Φωτόπουλος σημειώνει ότι ο όρος που αποδίδει καλύτερα τη σημερινή κατάσταση είναι αυτός της διεθνοποίησης. Ταυτόχρονα όμως τονίζει ότι αυτή «η διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς αντιπροσωπεύει μια δομική αλλαγή, μια μετατόπιση σε μια νέα μορφή νεωτερικότητας και όχι απλά μια αλλαγή στην οικονομική πολιτική, όπως υποστηρίζει η ρεφορμιστική Αριστερά».     

«Οι πολιτικές αυτές είναι "συστημικές" ή "ενδογενείς" και έγιναν απαραίτητες λόγω της δυναμικής της οικονομίας της αγοράς», θα τονίσει παρακάτω, υπογραμμίζοντας ότι εισήχθηκαν παγκοσμίως, είτε από δεξιές είτε από κεντροαριστερές κυβερνήσεις. Ο συγγραφέας ανοίγει μέτωπο με τις απόψεις που είτε θεωρούν την παγκοσμιοποίηση μια χίμαιρα, είτε την αντιμετωπίζουν ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών, που συνδέονται μόνο με τη νεοφιλελεύθερη διαχείριση. Πρόκειται για απόψεις σοσιαλδημοκρατικών κύκλων, που ηγεμονεύουν μέσα στα κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης και που παλεύουν όχι για την ανατροπή του συστήματος, αλλά για την απαλλαγή του από ορισμένες αρνητικές πλευρές.  

Το βιβλίο παρουσιάζει ταξινομημένα πλήθος προσεγγίσεων στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, από τις νεοφιλελεύθερες και σοσιαλφιλελεύθερες, έως ορισμένες αριστερές (όπως της υπερεθνικής καπιταλιστικής τάξης ή της Αυτοκρατορίας των Χαρντ και Νέγκρι) καθώς και οικολογικές, φεμινιστικές και αναρχικές. Βασικό κριτήριο στην αντιμετώπιση όλων αυτών των απόψεων για τον Τ. Φωτόπουλο είναι καταρχήν εάν αντιμετωπίζουν τη σημερινή διεθνοποίηση ως ένα συστημικό φαινόμενο σε συνδυασμό με το εάν παλεύουν εναντίον της με ανατρεπτικό και όχι ρεφορμιστικό πολιτικό λόγο. Ο αντιρεφορμισμός αποτελεί το ελιξίριο ανατρεπτικής νεότητας του Τ. Φωτόπουλου.  

Αποτέλεσμα αυτής της ανάλυσης είναι η κριτική που ασκεί ο Τ. Φωτόπουλος σε αυτό που ονομάστηκε «κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης». Ο συγγραφέας ταξινομεί τέσσερις υπαρκτές τάσεις, σε διεθνές βέβαια επίπεδο: Την τάση της άμεσης δράσης - άμεσης δημοκρατίας (PGA, Reclaim the Streets κ.ά.). Του ρεφορμισμού ως στρατηγικής (στο οποίο εντάσσει κόμματα και οργανώσεις της παραδοσιακής κομμουνιστικής και τροτσιστικής Αριστεράς). Τους μεταμοντέρνους (φεμινίστριες, Πράσινους κ.ά.). Και τη σοσιαλδημοκρατική τάση (συνδικαλιστές, ΜΚΟ, πρώην μαρξιστές). «Όπως είναι προφανές μέσα στο ‘’κίνημα’’ κατά της παγκοσμιοποίησης, οι ρεφορμιστικές τάσεις είναι σαφώς κυρίαρχες και δίνουν σε αυτό την παρούσα συνολική εικόνα ενός ρεφορμιστικού κινήματος», τονίζει. Ιδιαίτερη σημασία έχει η κριτική του όχι μόνο στις πιο ανοικτά συμβιβαστικές τάσεις, αλλά ακόμα και στα πιο αγωνιστικά στοιχεία, που κινούνται στη λογική του ακτιβισμού. Από το στόχαστρό του δεν απουσιάζουν ούτε οι αναρχικοί, αφού σημειώνει ότι «η επίδραση των μεταμοντέρνων τάσεων είναι ισχυρή», οδηγώντας τους ελευθεριακούς ακτιβιστές και διανοούμενους να «επικρίνουν την πρόταση οποιουδήποτε συνολικού πολιτικού προτάγματος ως "απολυτότητα", οδηγώντας στην ουσιαστική χρεοκοπία του ιστορικού αναρχικού κινήματος ως αντισυστημικού κινήματος».   

Ο Τάκης Φωτόπουλος δίνει μεγάλη σημασία στην αξία του συνολικού  προγράμματος, της πρότασης για μια άλλη κοινωνία. «Η πάλη με βάση ένα πρόγραμμα ρεφορμιστικών αιτημάτων δεν θα μπορούσε ποτέ να δημιουργήσει μια επαναστατική αντισυστημική συνειδητοποίηση (ούτε το επέτυχε ποτέ στην Ιστορία)», σημειώνει. Κριτικάροντας αυτές τις πρακτικές σημειώνει «ότι αποτελεί μια ρομαντική και ιστορικά εσφαλμένη αντίληψη για τον τρόπο κοινωνικής αλλαγής, που μας φέρνει πίσω στην περίοδο (μέσα 19ου αιώνα!) πριν οι άνθρωποι ανακαλύψουν ότι η ανατροπή ενός συστήματος προϋποθέτει την ύπαρξη οργανωμένου αντισυστημικού κινήματος».  

Ο συγγραφέας παρακολουθεί συστηματικά και με πρόδηλο ενδιαφέρον τα τεκταινόμενα στο «κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης». Αυτό που τονίζει είναι η ανάγκη και ο προσανατολισμός της παρέμβασης. Ώστε να απαντηθεί θετικά το δίλημμα, που κατά το συγγραφέα αντιμετωπίζει το κίνημα: «θα είναι πρωταρχικά ένα κίνημα αντίστασης κατά των υπερβολών της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης (όπως το θέλουν οργανώσεις σαν την Attac – με την υποστήριξη των προοδευτικών στοιχείων στην υπερεθνική ελίτ) ή θα είναι ένα αντισυστημικό κίνημα»;