Ελευθεροτυπία (8 Ιουνίου 1996)
Η οικολογική κρίση σήμερα*
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η παγκόσμια ημέρα του περιβάλλοντος που "εορτάσθηκε" προχθές επανάφερε στην επικαιρότητα το θέμα της οικολογικής κρίσης. Με προεξάρχοντα τα ΜΜΕ, όλοι θυμηθήκαν (για μια μέρα, όπως όλα τα θέματα της σημερινής επικαιρότητας) το περιβάλλον, για να επανέλθουν την επόμενη στις καθημερινές ασχολίες τους, δηλαδή... στη συνέχιση της καταστροφής του. Όμως, παρά τη φιλολογία που αναπτύχθηκε τις τελευταίες μέρες για τα συμπτώματα της οικολογικής κρίσης, ελάχιστα ακουστήκαν για τις ίδιες τις αιτίες της. Ακόμη και όταν μερικοί περιβαλλοντολόγοι αναφέρονται στις αιτίες της, συνήθως είτε τις αποδίδουν σε αξίες (καταναλωτισμός, η απομάκρυνση από τις...χριστιανικές αρχές κ.λπ.) η στα συμπτώματα του συστήματος της οικονομίας της αγοράς (ανάπτυξη, τεχνολογία, βιομηχανισμός) αλλά ποτέ στο ίδιο το σύστημα της αγοράς. Το μόνο δηλαδή που αποφεύγουν οι αυτόκλητοι προστάτες του περιβάλλοντος είναι η οποιαδήποτε αναφορά στα συστημικά αίτια της κρίσης και το γεγονός ότι η κρίση αυτή αποτελεί τμήμα μιας γενικότερης οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης. Μερικοί μάλιστα, υποτίθεται πιο ενημερωμένοι, αναφέρονται στο παράδειγμα της παράλληλης, και μάλιστα χειρότερης, οικολογικής κρίσης στις χώρες του τέως υπαρκτού σοσιαλισμού για ν’ αποκλείσουν τη σύνδεση οικολογικής κρίσης και συστήματος της οικονομίας της αγοράς. Γι’ αυτό και η διέξοδος από την κρίση κατά τους διαφόρους οικολόγους που πλημμυρίζουν τα ΜΜΕ είναι ανάλογες-να αλλάξουμε τις αξίες μας, τη τεχνολογία, τη νομοθεσία (π.χ. να βάλουμε φόρους στην ενέργεια, να τιμωρήσουμε τους ρυπαντές κ.λπ.).
Θα μπορούσαμε όμως να υποστηρίξουμε τη βάσιμη υπόθεση ότι η σημερινή πολυδιάστατη κρίση έχει τις ρίζες της στη μη δημοκρατική οργάνωση της κοινωνίας σε όλα τα επιπεδα[1], δηλαδή, στο γεγονός της συγκέντρωσης εξουσίας στα χέρια των διαφόρων ελίτ (παρόλο που μερικοί «αριστεροί» δεν διστάζουν να χαρακτηρίζουν την έννοια της ελίτ γενικότητα αγαπητή στους δημαγωγούς!)[2]. Αλλά ας δούμε συγκεκριμένα την οικολογική της διάσταση. Η διατάραξη των οικολογικών συστημάτων, η εκτεταμένη μόλυνση, η βαθμιαία εξάντληση των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πηγών, και γενικά η ραγδαία υποβάθμιση του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής έχουν κάνει ολοφάνερα τα όρια της οικονομικής ανάπτυξης τα τελευταία 30 χρόνια. Όμως, η οικολογική καταστροφή είχε αρχίσει νωρίτερα, παρόλο που δεν είχε γίνει ακόμη ορατή δια γυμνού οφθαλμού. Είχε αρχίσει εδώ και 200 περίπου χρόνια όταν αναδύθηκε στην Ευρώπη το σύστημα της οικονομίας της αγοράς, το σύστημα δηλαδή όπου οι βασικές αποφάσεις τι παράγεται, πως παράγεται και για ποιον παράγεται έπαυσαν ν’ αποτελούν αποτέλεσμα κοινωνικών αποφάσεων και έγιναν το αυτόματο αποτέλεσμα του μηχανισμού των τιμών. Δεν είναι τυχαίο ότι η καταστροφή του περιβάλλοντος στη διάρκεια της ζωής της οικονομίας της αγοράς και της συνακόλουθης οικονομίας ανάπτυξης τα τελευταία 200 χρόνια είναι πολύ μεγαλύτερη και εκτεταμένη από τη σωρευτική ζημιά όλων των προηγούμενων κοινωνιών στο περιβάλλον.
Για ν αναφέρω μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα, όπως είναι γνωστό, οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα, που είναι η κύρια αιτία του φαινόμενου του θερμοκηπίου που μας απειλεί, είχαν μείνει σχεδόν σταθερές για μια ολόκληρη χιλιετία μέχρι την εποχή της ανόδου της οικονομίας της αγοράς. Από τότε όμως οι συγκεντρώσεις αυτές απογειωθήκαν και έχουν αυξηθεί περίπου κατά 30% μέχρι σήμερα. Το αποτέλεσμα είναι ότι από τις αρχές του αιώνα μας έχει θεμελιωθεί μια μακροπρόθεσμη στατιστική τάση αύξησης της θερμοκρασίας στα κατωτέρα στρώματα της ατμόσφαιρας και όλα τα πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι την τελευταία δεκαετία υπάρχει μια σημαντική επιτάχυνση της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη. Ακόμη, είναι γεγονός ότι στη διάρκεια του αιώνα μας εξαφανίστηκαν τα μισά από τα τροπικά δάση της γης, που αποτελούν το φυσικό περιβάλλον του ενός τρίτου των φυτών και των ζώων στον πλανήτη. Και εδώ η κατάσταση χειροτερεύει συνεχώς. Έτσι, μέσα σε σε 10 χρόνια, (1980-90) ο ετήσιος ρυθμός καταστροφής των τροπικών δασών αυξήθηκε κατά 36% και σήμερα μια δασική έκταση περίπου όση η Αυστρία χάνεται κάθε χρόνο!. Τέλος, τα αποτελέσματα της εντατικής γεωργίας έγιναν πια σε όλους φανερά με την κρίση των τρελών αγελάδων που ξέσπασε τελευταία και η οποία, παρά την προσπάθεια συγκάλυψης της σημασίας της που αναπτύσσεται τελευταία, είναι πιθανό να σημαίνει ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας δραματικής επιδημίας, ανάλογης με τις ασθένειες που χτυπούσαν τους λαούς τον Μεσαίωνα. Η διαφορά είναι ότι ενώ οι μαζικές αυτές επιδημίες οφειλόντουσαν τότε στην έλλειψη ανάπτυξης (άθλιες συνθήκες υγιεινής, κακές αποχετεύσεις κ.λπ.) σήμερα οι απειλούμενες επιδημίες είναι συνέπειες της ανάπτυξης, η μάλλον του είδους ανάπτυξης που έφερε η οικονομία της αγοράς.
Εντούτοις, παρά τη γενική χειροτέρευση της κατάστασης, διάφοροι τεχνοκράτες οικολόγοι εξακολουθούν να μιλούν για το «πρασίνισμα του καπιταλισμού», τη δυνατότητα επιβολής περιβαλλοντικών ελέγχων πάνω στις αγορές κ.λπ. Όμως, παρά τη δραστηριότητα των διαφόρων περιβαλλοντικών οργανώσεων και την υιοθέτηση μεγάλου μέρους των αιτημάτων τους από τα κόμματα εξουσίας, η οικολογική κρίση όχι μόνο δεν υποχωρεί αλλά και εντείνεται, μολονότι κάποια θετικά, αλλά όχι ιδιαίτερα σημαντικά, βήματα έχουν σημειωθεί στον έλεγχο της μόλυνσης και την εξοικονόμηση ενέργειας και φυσικών πόρων. Εντούτοις, όσον αφορά τα μείζονα οικολογικά προβλήματα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι γίνονται λιγότερο σοβαρά ή απειλητικά. Αντίθετα, η κατάσταση χειροτερεύει σε σχέση με τα προβλήματα του θερμοκηπίου, της όξινης βροχής, της τρύπας του όζοντος, της καταστροφής των τροπικών δασών, της εξαφάνισης ζωικών ειδών κ.λπ. Έτσι, η διαδικασία της οικολογικής καταστροφής σε μαζική έκταση που άρχισε με την άνοδο της οικονομίας της αγοράς όχι μόνο δεν επιβραδύνεται από τις ενέργειες των διαφόρων περιβαλλοντικών οργανώσεων αλλά επιταχύνεται. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ευθύνονται οι περιβαλλοντικές οργανώσεις για την επιτάχυνση σε πολλούς σημαντικούς τομείς της οικολογικής καταστροφής ούτε ότι η δραστηριότητα τους είναι άχρηστη. Απλώς σημαίνει ότι το τεράστιο οικολογικό πρόβλημα που έχει δημιουργήσει η οικονομία της αγοράς και η συνακόλουθη οικονομία ανάπτυξης δεν λύνεται με ακτιβισμούς, (που απλώς οριακά αποτελέσματα μπορεί να έχουν), αλλά μόνο με τη δημιουργία ενός μαζικού πολιτικού κινήματος που, έχοντας συνείδηση των συστημικών αιτιών της πολυδιάστατης κρίσης, θέτει σαφές θέμα σεισμικής αλλαγής.
* Το άρθρο αυτό βασίζεται σε ομιλία του υπογράφοντος στον Δήμο Βόλου με την ευκαιρία της παγκόσμιας ημέρας για το περιβάλλον. Το θέμα της ομιλίας ήταν «Η οικολογική κρίση ως τμήμα πολυδιάστατης κρίσης».
[1] Τ. Φωτόπουλος, «Για μια νέα αντίληψη της δημοκρατίας» στο κυκλοφορούν τεύχος αρ. 1 του περιοδικού Δημοκρατία και Φύση, σελ. 102-105.